Ο ζωγράφος Esref Armagan
Ο ζωγράφος είναι ο Esref Armagan. Και βρίσκεται στη Βοστόνη για να διαπιστωθεί εάν μια ματιά μέσα στον εγκέφαλό του μπορεί να εξηγήσει το πώς ένας άνθρωπος που δεν έχει ποτέ του δει, μπορεί να ζωγραφίζει εικόνες που οι άνθρωποι που βλέπουν μπορούν εύκολα να τις αναγνωρίσουν και ακόμα να τις θαυμάσουν. Ζωγραφίζει σπίτια και βουνά και λίμνες και πρόσωπα και πεταλούδες, αλλά ποτέ του δεν έχει δει τίποτε απ' όλα αυτά. Απεικονίζει χρώματα, σκιές και προοπτική, αλλά δεν είναι ξεκάθαρο με ποιον τρόπο έγινε μάρτυρας αυτών των σκηνών. Πως μπορεί και το κάνει;
Διότι, εάν ο Armagan μπορεί να αναπαριστά εικόνες με τον ίδιο τρόπο που μπορεί να το κάνει ένα άτομο που διαθέτει όραση, εγείρονται σημαντικά ερωτήματα όχι μόνο σχετικά με το πώς οι εγκέφαλοί μας οικοδομούν νοητικές εικόνες, αλλά επίσης αναφορικά με τον ρόλο που παίζουν οι εικόνες αυτές στην όρασή μας. Σχηματίζουμε νοητικές εικόνες μόνο με τη χρήση των ματιών μας ή συμμετέχουν και άλλες αισθήσεις στις εικόνες αυτές; Πόσα πολλά καταλαβαίνουν οι εκ γενετής τυφλοί για τον χώρο και την διάταξη των αντικειμένων που βρίσκονται σ' αυτόν; Πόσο μπορεί να 'δει' ένας τυφλός άνθρωπος;
Ο Armagan γεννήθηκε πριν από 55 χρόνια σε μια από τις φτωχότερες γειτονιές της Κωνσταντινούπολης. Το ένα από τα δυο του μάτια δεν μπόρεσε να αναπτυχθεί λόγω ατροφικού βλαστού και το άλλο είναι μικροσκοπικό και γεμάτο ουλές. Δεν είναι δυνατό να μάθουμε εάν είχε κάποιου είδους όραση όταν ήταν νήπιο, αλλά σίγουρα δεν κατάφερε ποτέ να δει φυσιολογικά και αυτή τη στιγμή ο εγκέφαλός του δεν μπορεί πλέον να ανιχνεύσει το φως. Λίγα από τα παιδιά της γειτονιάς του κατάφεραν να έχουν στοιχειώδη εκπαίδευση και όπως αυτά, ο Esref πέρασε τα πρώτα του χρόνια παίζοντας στους δρόμους. Αλλά η τυφλότητά του τον απομόνωσε και για να περνάει τον χρόνο του ξεκίνησε να σχεδιάζει. Στην αρχή απλώς έγδερνε τη σκόνη. Αλλά μέχρι την ηλικία των 6 είχε αρχίσει να χρησιμοποιεί μολύβι και χαρτί. Στα 18 του χρόνια ξεκίνησε να ζωγραφίζει με τα δάχτυλά του, πρώτα σε χαρτί, και μετά σε καμβά με λαδομπογιές. Στα 42 του χρόνια ανακάλυψε τα ακρυλικά χρώματα που στεγνώνουν γρήγορα.
Οι ζωγραφιές του είναι αφοπλιστικά ρεαλιστικές. Και οι ικανότητές του είναι αξιοσέβαστες. "Για δεκαετίες έχω κάνει εξετάσεις σε τυφλούς ανθρώπους," δηλώνει ο John Kennedy, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο, "και δεν έχω δει ποτέ τέτοιο επίτευγμα." Η πρώτη ευκαιρία που είχε ο Kennedy να συναντήσει και να εξετάσει προσωπικά τον Armagan ήταν στη διάρκεια μιας επίσκεψής του στη Νέα Υόρκη τον Μάιο του 2004, όπου είχε έρθει σε ένα φόρουμ που είχε οργανωθεί από μια ομάδα που λεγόταν 'Εκπαίδευση στις Τέχνες για τους Τυφλούς' (Art Education for the Blind). Ο Armagan, που είναι κάτι σαν διασημότητα στην Τουρκία, είχε προσκαλεστεί για περιοδείες στην Τσεχία, στην Κίνα, στην Ιταλία και στην Ολλανδία. Αλλά αυτό που έκανε τη συγκεκριμένη επίσκεψή του διαφορετική ήταν το ενδιαφέρον που έδειξαν κάποιοι επιστήμονες και ιδιαίτερα ο Kennedy και μια ομάδα από τη Βοστόνη.
Ο Kennedy πέρασε τον Armagan από μια σειρά δοκιμασιών. Για παράδειγμα, του παρουσίασε στερεά σώματα που μπορούσε να νιώσει, όπως έναν κύβο, έναν κώνο και μια μπάλα, όλα σε μια σειρά (που αποκαλείται το 'τεστ των τριών βουνών' 'three mountains task') και του ζήτησε να τα ζωγραφίσει. Στη συνέχεια του ζήτησε να τα ζωγραφίσει από διάφορες άλλες γωνίες σε σχέση με το τραπέζι και διαφορετικές θέσεις του σώματός του (σα να τα κοιτάει από ψηλά ή από χαμηλά, κ.λπ.). Του ζήτησε ακόμα να ζωγραφίσει σχέδια που η προοπτική τους ήταν δύσκολο να αναπαρασταθεί ακόμα και από ανθρώπους που μπορούν να δουν. Και όταν του ζήτησε να σχεδιάσει έναν κύβο και μετά να τον περιστρέψει προς τα αριστερά και μετά ακόμα περισσότερο προς τα αριστερά, ο Armagan κατάφερε να ζωγραφίσει μια σκηνή με τις τρεις αυτές απεικονίσεις του κύβου. Με εντυπωσιακό τρόπο, τους ζωγράφισε με προοπτική τριών σημείων, επιδεικνύοντας μια τέλεια σύλληψη του πως οι οριζόντιες και οι κάθετες γραμμές συγκλίνουν σε κάποια φανταστικά σημεία σε μια απόσταση. "Η ανάσα μου είχε κοπεί," εξομολογείται ο Kennedy.
Ο Kennedy έχει ασχοληθεί πολλά χρόνια με την έρευνα της τέχνης στους τυφλούς ανθρώπους. Έχει διαπιστώσει πως οι άνθρωποι που είναι εκ γενετής τυφλοί καταλαβαίνουν τις γραμμές του περιγράμματος όταν τις αισθάνονται, όπως γίνεται και με τους ανθρώπους που έχουν όραση. Καταλαβαίνουν και μπορούν να κάνουν σχέδια σε τρεις διαστάσεις. Έχει βρει, πως τα τυφλά παιδιά μπορούν να αναπτύξουν την ικανότητα να σχεδιάζουν όσο μπορούν και τα παιδιά που βλέπουν, αλλά είναι λίγα τα τυφλά παιδιά που τους δίνεται η ευκαιρία να εξερευνήσουν αυτή τους τη δυνατότητα. Ακόμα και η γνώση για την προοπτική, όπως κατέληξε να θεωρεί, μπορεί να αποκτηθεί και από τα παιδιά αυτά. "Όταν ένας άνθρωπος που έχει όραση κοιτάζει προς κάτι, ο τυφλός άνθρωπος το πλησιάζει και το εξερευνά νιώθοντάς το κι έτσι ανακαλύπτουν τα ίδια πράγματα," δηλώνει ο Kennedy. "Η γεωμετρία της κατεύθυνσης είναι κοινή τόσο για την όραση όσο και για την αφή."Γραμμές και μονοκονδυλιές
Είναι η νύχτα πριν από την πρώτη εγκεφαλική απεικόνιση που θα κάνει η ομάδα της Βοστόνης. Ο Armagan κάθεται σε ένα μακρύ τραπέζι σε ένα πανδοχείο διασκεδάζοντας τους πάντες με μονοκονδυλιές προσπαθώντας να εξηγήσει με ποιον τρόπο εξασκεί την τέχνη του. Ο Alvaro Pascual Leone, ο νευρολόγος του Χάρβαρντ που τον προσκάλεσε, και ο Amir Amedi, ο συνάδελφός του, τον προκαλούν για να κάνει όλο και πιο περίπλοκα έργα. Να σχεδιάσει έναν δρόμο που να οδηγεί προς κάπου μακριά και που να έχει πασσάλους σε κάθε του πλευρά και με μια πηγή φωτός κάτω από καθέναν, του ζητάει ο Pascual Leone. Ο Armagan χαμογελάει με αυτοπεποίθηση.
Χρησιμοποιεί μια ειδική πινακίδα με επίστρωση καουτσούκ. Αυτή η πινακίδα του επιτρέπει να σχεδιάζει γραμμές που μπορούν να ανιχνευτούν από τις άκρες των δακτύλων του ως μικροσκοπικές πτυχώσεις στην επιφάνειά της. Κι έτσι σχεδιάζει τον δρόμο και τους πασσάλους. Με το ένα χέρι κρατάει το μολύβι και με το άλλο ανιχνεύει αυτό που έχει σχεδιάσει, σα να έχει αναπληρωματικά μάτια που 'παρατηρούν' την εικόνα καθώς αυτή εξελίσσεται. Μετά από περίπου ένα λεπτό, η ζωγραφιά έχει γίνει. Ο Pascual Leone και ο Amedi γέρνουν το κεφάλι τους με θαυμασμό.
Έτσι, ρωτούν τον Armagan, πως ξέρει πόσο μακριά πρέπει να βρίσκονται οι πάσσαλοι καθώς υποχωρούνε προς τα πίσω; Απαντάει, πως του το έχουνε διδάξει. Όχι κάποιος κανονικός δάσκαλος, αλλά τα συνηθισμένα σχόλια από φίλους και γνωστούς. Πως ξέρει για τις σκιές; Το έμαθε κι αυτό. Εξομολογείται, πως για πολύ καιρό πίστευε πως εάν ένα αντικείμενο ήταν κόκκινο, η σκιά του θα ήταν επίσης κόκκινη. "Αλλά μου είπαν πως δεν είναι," συμπληρώνει. Και πως γνωρίζεις για το κόκκινο; Γνωρίζει πως υπάρχει μια σημαντική οπτική ποιότητα που χαρακτηρίζει τα αντικείμενα που έχουν κόκκινο χρώμα και πως ποικίλει από αντικείμενο σε αντικείμενο. Έχει απομνημονεύσει το ποιο χρώμα έχει κάθε αντικείμενο και τον συνδυασμό των χρωμάτων.
Σάρωση στο μάτι του εγκεφάλου
Την επόμενη ημέρα είχε έρθει η στιγμή για να μπει ο Armagan στον σαρωτή. Οι επιστήμονες του Harvard συνεργάστηκαν με ειδικούς της σάρωσης από το πανεπιστήμιο της Βοστόνης. Εκτός από το να πάρουν μια δομική απεικόνιση του εγκεφάλου του Armagan και να διαπιστώσουν εάν μπορεί να λάβει κάποια ποσότητα φωτός (διαπίστωσαν πως δεν μπορεί), οι πειραματιστές θα τον βάλουν να κάνει κάποιες περίεργες σειρές από δοκιμασίες. Θα έχει έναν δοσμένο αριθμό δευτερολέπτων για να νιώσει ένα αντικείμενο, να το φανταστεί και να το σχεδιάσει. Του έχουν επίσης ζητήσει να μουτζουρώσει, να προσποιηθεί ότι νιώθει ένα αντικείμενο και να ανακαλέσει μια λίστα από αντικείμενα που γνώρισε κάποιες προηγούμενες ημέρες.
Ο Pascual Leone και ο Amedi θέλουν να δούνε τι συμβαίνει στον εγκέφαλο του Armagan αναφορικά με την νευρωνική ευπλαστότητα. Και οι δυο επιστήμονες έχουν στοιχεία πως σε απουσία της όρασης, ο οπτικός φλοιός, το μέρος εκείνο του εγκεφάλου που 'αντιλαμβάνεται' τις πληροφορίες που προσλαμβάνουμε με τα μάτια, δεν βρίσκεται σε απραξία. Ο Pascual Leone ανακάλυψε πως οι πολύ καλοί αναγνώστες της μεθόδου Braille, στρατολογούν τον οπτικό φλοιό για την αφή. Ο Amedi, μαζί με τον Ehud Zohary στο Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, βρήκαν πως η περιοχή ενεργοποιείται επίσης σε έργα λεκτικής μνήμης.
Όταν όμως ο Amedi ανέλυσε τα αποτελέσματα, βρήκε πως ο οπτικός φλοιός του Armagan ενεργοποιήθηκε κατά τη διάρκεια των έργων σχεδίασης, αλλά μόλις που έδειξε κάποια ενεργοποίηση στην λεκτική ανάκληση. Το γεγονός αυτό τον ξάφνιασε. "Το να αποκτήσει κανείς τέτοια τρομερή ευπλαστότητα για τη σχεδίαση και καθόλου ευπλαστότητα για τη λεκτική μνήμη και τη γλώσσα, είναι ένα πολύ σημαντικό αποτέλεσμα", σχολίασε. Υποψιάζεται, πως σε κάποιο βαθμό, το πώς αναπτύσσονται οι μη χρησιμοποιούμενες οπτικές περιοχές εξαρτάται από το ποιος είσαι και τι χρειάζεσαι από τον εγκέφαλό σου.
Ακόμα πιο ενδιαφέρον ήταν ο τρόπος με τον οποίο η σχεδίαση ενεργοποίησε τον οπτικό φλοιό του Armagan. Έχει πλέον αποδειχθεί πως όταν οι άνθρωποι που βλέπουν προσπαθούν να φανταστούν πράγματα όπως πρόσωπα, σκηνές, χρώματα, αντικείμενα που μόλις πριν από λίγο κοίταξαν, δεσμεύουν τα ίδια μέρη του οπτικού φλοιού που χρησιμοποιούν όταν βλέπουν, μόνο που αυτό το κάνουν σε έναν αρκετά μικρότερο βαθμό. Η δημιουργία τέτοιων νοητικών εικόνων μοιάζει πολύ με την όραση, αν και δεν είναι τόσο έντονη. Όταν ο Armagan φαντάστηκε πράγματα που είχε πιάσει, μέρη του οπτικού του φλοιού είχαν επίσης ελαφρώς ενεργοποιηθεί. Αλλά όταν σχεδίαζε, ο οπτικός του φλοιός παρουσίαζε ενεργοποίηση σαν ενός ανθρώπου που βλέπει. Στην πραγματικότητα, λέει ο Pascual Leone, ένας ανύποπτος που θα έβλεπε την εγκεφαλική σάρωση του Armagan, θα νόμιζε πως μπορεί να δει στ' αλήθεια.
Αυτό το αποτέλεσμα θίγει ένα άλλο μεγάλο φιλοσοφικό ζήτημα: τι ακριβώς σημαίνει 'βλέπω'; Ακόμα και χωρίς την ικανότητα της ανίχνευσης του φωτός, ο Armagan φτάνει εντυπωσιακά κοντά σ' αυτό, παραδέχεται ο Pascual Leone. Δεν μπορούμε να ξέρουμε τι ακριβώς δημιουργείται στον εγκέφαλό του. "Αλλά οποιοδήποτε πράγμα κι αν είναι αυτό στο νου του, μπορεί να το μεταφέρει σε χαρτί έτσι ώστε μπορεί κανείς με σιγουριά να ξέρει πως είναι το ίδιο αντικείμενο που έχει νιώσει με την αφή," συμπληρώνει ο Pascual Leone. Στη δική του ζωή, επίσης, ο Armagan φαίνεται πως έχει μια εκπληκτική σύλληψη του χώρου. Σπανίως χάνεται, όπως μαρτυρεί η μάνατζέρ του, Joan Eroncel. Έχει μια αλλόκοτη αίσθηση για τις διαστάσεις ενός δωματίου. Κάποτε είχε σχεδιάσει ένα διαμέρισμα που είχε πρόσφατα επισκεφτεί και το θυμόταν τέλεια μετά από εννέα χρόνια.
Συνήθως σκεφτόμαστε για την όραση ως την εσωτερικοποίηση της αντικειμενικής πραγματικότητας μέσω των ματιών μας. Αλλά είναι έτσι; Πόσα από αυτά που νομίζουμε ότι βλέπουμε προέρχονται από έξω και πόσα από μέσα; Ο οπτικός φλοιός μπορεί να έχει έναν πολύ πιο σημαντικό ρόλο από αυτόν που αντιλαμβανόμαστε στο να δημιουργεί προσδοκίες σχετικά με αυτό που πρόκειται να δούμε, λέει ο Pascual Leone. "Το να δεις κάτι είναι μόνο τότε δυνατό, όταν γνωρίζεις τι πρόκειται να δεις," προσθέτει. Ίσως στον Armagan το κομμάτι των προσδοκιών είναι λειτουργικό, αλλά απλά δεν υπάρχουν πληροφορίες που να έρχονται απ' έξω.
Η συνηθισμένη αντίληψη υποστηρίζει πως ένας άνθρωπος δεν μπορεί να έχει ένα εσωτερικό μάτι, χωρίς να είχε ποτέ του όραση. Αλλά ο Pascual Leone πιστεύει πως ο Armagan πρέπει να έχει ένα. Ο ερευνητής έχει επιχειρηματολογήσει επί μακρόν πως θα μπορούσε κανείς να φτάσει στην ίδια νοητική εικόνα μέσω διαφορετικών αισθήσεων. Πιστεύει πως αυτό το κάνουμε όλη την ώρα, ενοποιώντας όλες τις αισθήσεις που έχουμε για ένα αντικείμενο στην νοητική εικόνα που έχουμε γι' αυτό. "Όταν βλέπουμε μια κούπα, την νιώθουμε επίσης με το νοητικό μας χέρι. Η όραση είναι τόσο να νιώθεις όσο και να βλέπεις." Αλλά επειδή η όραση είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένη και πρόσφορη για εμάς, δεν είμαστε ενήμεροι του παραπάνω γεγονότος. Κάτι, που δεν ισχύει για τον Armagan.
(Το ρεπορτάζ αυτό γράφτηκε στις 29 Ιανουαρίου του 2005 από την Alison Motluk)
Μετάφραση - Απόδοση - Σχολιασμός: ESOTERICA.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου