Σάββατο, Σεπτεμβρίου 07, 2013

Ανυπακοή και ψυχολογία

Σε μια έρευνα που οδήγησε σε ανατριχιαστικά συμπεράσματα (Hoffling, 1966), οι ερευνητές πήραν τηλέφωνο νοσηλεύτριες που εργάζονταν σε νοσοκομεία και τους ζήτησαν να χορηγήσουν μια μεγάλη ποσότητα (διπλάσια από τη υποτιθέμενη συνιστώμενη) από ένα άγνωστο φάρμακο σε ασθενείς, δηλώνοντας πως είναι γιατροί. Ο κανονισμός του νοσοκομείου ρητά απαγόρευε την χορήγηση μη εγκεκριμένων φαρμάκων (ακόμη και αν ήξεραν ποιος είναι ο γιατρός που ζήτησε την χορήγησή τους). Τα αποτελέσματα ήταν συντριπτικά: 21 από τις 22 νοσοκόμες υπάκουσε και έδωσε τα χάπια (που στην πραγματικότητα βέβαια ήταν χάπια placebo - δηλαδή φτιαγμένα από ζάχαρη) στους υποτιθέμενους ασθενείς. Όταν οι ερευνητές ρώτησαν άλλες νοσοκόμες εάν θα έκαναν κάτι τέτοιο εφόσον τους το ζητούσε ένας γιατρός, σχεδόν όλες απάντησαν πως όχι. Δηλαδή όχι μόνο υπάκουσαν στον "ανώτερο" όταν τους ζήτησε κάτι κατάφωρα αντίθετο με τους κανονισμούς - μα επιπλέον δεν είχαν συναίσθηση του πόση επιρροή έχει επάνω τους ένας "ιεραρχικά ανώτερος".

Ο Eichman πριν τη δίκη του
Το πείραμα αυτό είναι εμπνευσμένο από τα ιστορικά πειράματα του Millgram, που πραγματοποιήθηκαν στην αρχή της δεκαετίας του '60: Ήταν η εποχή που ξεκινούσε η δίκη του Eichman, του ανώτατου αξιωματικού των Ναζί που ήταν υπεύθυνος για την μεταφορά και εξόντωση εκατομμυρίων αμάχων με συστηματικό τρόπο στα λεγόμενα στρατόπεδα θανάτου. Το ερώτημα που απασχολούσε την κοινή γνώμη ήταν εάν είναι πραγματικά δυνατό να είχε πραγματοποιηθεί το Ολοκαύτωμα λόγω του ότι απλώς "εκτελούσαν διαταγές" οι υφιστάμενοί του. Είναι δηλαδή τόσο ισχυρή η παρόρμηση να υπακούσουμε όποια/ο θεωρούμε ανώτερο και επιπλέον, πόσο μακρυά μπορεί να φτάσει αυτή η υπακοή; Φυσικά οι μηχανισμοί συμμόρφωσης δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως η μοναδική εξήγηση του Ολοκαυτώματος - ωστόσο είναι μια σημαντική παράμετρος. Ο Lee Ross (1988) ερμηνεύοντας τα αποτελέσματα του πειράματος του Millgram, είπε πως δεν σχετίζονται τόσο με την τυφλή υπακοή - όσο με την αδυναμία σταθερής αν-υπακοής: Εάν παρατηρήσετε το σχετικό βίντεο, θα δείτε πως οι συμμετέχοντες πολλές φορές ψελλίζουν ορισμένες ανησυχίες ή αντιρρήσεις για την διαταγή που τους δίνεται - όμως τελικά υποχωρούν. Δεν γνωρίζουν - (ούτε φυσικά έχουν ποτέ διδαχτεί συστηματικά) πως πρέπει να συμπεριφερθούν όταν δέχονται εντολές από τον ανώτερό τους που είναι όχι μόνο παράτυπες, μα ξεκάθαρα ανήθικες.

Λίγα χρόνια πριν από το πείραμα του Millgram, ένας άλλος ερευνητής πραγματοποίησε εντυπωσιακά πειράματα. Ο Asch, είχε δείξει την σημασία της ανυπακοής, ακόμη και από μια μικρή μειοψηφία, με τον εξής έξυπνο τρόπο: Οι ερευνητές παρουσίαζαν στον συμμετέχοντα γραμμές διαφορετικού μήκους και ύστερα ρωτούσαν ποια είναι μακρύτερη. Παρ' όλο που ήταν προφανής η απάντηση, ο ερωτώμενος εξαναγκαζόταν να δώσει λάθος απάντηση, λόγω "κοινωνικής πίεσης". Στην αίθουσα εκτός από τον συμμετέχοντα, υπήρχαν και άλλα άτομα (ερευνητές) που είχαν συνεννοηθεί και έδιναν συστηματικά λάθος απάντηση. Ο συμμετέχων ένιωθε την ανάγκη να "συμμορφωθεί" με την πλειοψηφία και να δώσει και αυτός λάθος απάντηση, όταν ομόφωνα οι υπόλοιποι έδιναν λάθος απάντηση. Όταν όμως, σε μια παραλλαγή του πειράματος, προστέθηκε στους ερωτώμενους ένας επιπλέον ερευνητής που είχε οδηγίες να δίνει την σωστή απάντηση, τα ποσοστά άλλαξαν ριζικά. Όσοι δηλαδή συμμετείχαν στο πείραμα με αυτές τις συνθήκες, είχαν πλέον το "θάρρος της γνώμης" να επιμείνουν σε αυτό που θεωρούσαν σωστό - παρ' όλο που η συντριπτική πλειοψηφία έδινε την λάθος απάντηση. Η παρουσία ενός ακόμη ατόμου που δεν συμμορφωνόταν με την πλειοψηφία, ήταν αρκετή να προκαλέσει τη διαφορά. Θυμίζει ίσως το παραμύθι με τα "ρούχα του γυμνού βασιλιά", όπου η αυθόρμητη φωνή ενός μικρού παιδιού αρκεί να ανατρέψει την σιωπή των του κοινού μπροστά στην ιεραρχικά ανώτερη μορφή του βασιλιά και να προκαλέσει αλυσιδωτές αντιδράσεις που τελικά διαβρώνουν την τάση για συμμόρφωση.

Σήμερα είναι αδύνατο να πραγματοποιηθούν παρόμοια πειράματα, αφού ο νόμος απαιτεί να γνωρίζουν όλοι οι συμμετέχοντες τι ακριβώς περιλαμβάνει η πειραματική διαδικασία - ειδικά εάν ενδέχεται να τους ασκηθεί ψυχολογική πίεση. Ωστόσο ορισμένοι κοινωνικοί ψυχολόγοι κατάφεραν με έξυπνες παραλλαγές, να επαναλάβουν ορισμένες πτυχές των ιστορικών αυτών πειραμάτων. Λόγου χάρη πρόσφατα οι Brief et al (2000), επιχείρησαν να ελέγξουν εάν ύστερα από σχεδόν μισό αιώνα, έχει μειωθεί η έντονη τάση για άκριτη υπακοή στον ανώτερο. Για το λόγο αυτό, επέλεξαν φοιτητές ως συμμετέχοντες - μιας και η ιεραρχία καθώς και η απαίτηση υπακοής στον ακαδημαϊκό χώρο δεν είναι τόσο έντονα όσο σε ένα νοσοκομείο ή σε ένα εργαστήριο. Στο πείραμα των Brief et al, οι φοιτητές/τριες, κατόπιν απαίτησης του υπεύθυνου καθηγητή (που ήταν στην πραγματικότητα ερευνητής), έπρεπε υποτίθεται να προσλάβουν προσωπικό με βάση ξεκάθαρα ρατσιστικά κριτήρια. Τα αποτελέσματα ήταν απογοητευτικά. Υπάκουσαν δηλαδή σε μεγάλο ποσοστό πρόθυμα στις εντολές του υποτιθέμενου καθηγητή, παρ' όλο που ήταν προφανώς ανήθικες (αλλά και παράνομες). Πρόσφατα, ένας ακόμη ερευνητής θέλησε να ελέγξει εάν έχει αλλάξει το ποσοστό των ανθρώπων που είναι πρόθυμοι να συμμορφωθούν με καταφανώς απάνθρωπες διαταγές ιεραρχικά ανώτερων. Ο Jerry Burger κατάφερε να αναπαράγει ξανά το ιστορικό πείραμα του Millgram, παρατηρώντας πως, ύστερα σχεδόν από μισό αιώνα, δεν υπάρχει καμιά αλλαγή - είμαστε το ίδιο πρόθυμοι να βασανίσουμε αθώους συνανθρώπους μας, εφ' όσον ένα πρόσωπο εξουσίας το απαιτεί από εμάς (ή να αδιαφορήσουμε για τον βασανισμό αθώων συνανθρώπων μας, εφ' όσον άνθρωποι με κύρος/εξουσία είναι επίσης αδιάφοροι). Λεπτομέρειες στο σχετικό βίντεο στο τέλος του άρθρου.

Τα απογοητευτικά αποτελέσματα δεν σημαίνουν πως η τάση μας για συμμόρφωση είναι ας πούμε "γενετικά καθορισμένη" ή μια αμετάβλητη "ανθρώπινη φύση". Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που καθορίζουν την ισχύ αυτού του φαινομένου. Από συγκρίσεις με βάση διάφορα χαρακτηριστικά (φύλο, χώρα, μέγεθος πλειοψηφίας που ασκεί την πίεση), φαίνεται πως ο σημαντικότερος παράγοντας είναι η "κουλτούρα" - δηλαδή ένα εξ' ορισμού κοινωνικό χαρακτηριστικό Bond&Smith(1996). Μάλιστα η ισχύς αυτού του παράγοντα είναι μεγαλύτερη από όλες τις άλλες που έλαβαν υπ ' όψη οι ερευνητές - ισχυρότερος ακόμη και από το μέγεθος της ομάδας (δηλαδή πόσοι είναι αυτοί που δίνουν τις λάθος απαντήσεις στο πείραμα του Asch). Αυτό σημαίνει πως η κατάλληλη εκπαίδευση θα μπορούσε να επηρεάσει σημαντικά αυτή μας την τάση. Ένα πρακτικό παράδειγμα μιας τέτοιας απόπειρας "αντιεξουσιαστικής εκπαίδευσης", είναι η εξής διήγηση από έναν δάσκαλο: "Tην ώρα του μαθήματος έπιασα μια μαθήτρια να δίνει ένα ραβασάκι και της το πήρα. Κάθισα στην έδρα και έκανα πως το ξετυλίγω για να το διαβάσω δυνατά. Η κοπέλα είπε “όχι σας παρακαλώ”. Επέμεινα. Μετά περίμενα μερικά δευτερόλεπτα κοιτάζοντας γύρω γύρω. Ύστερα είπα “Μα καλά, ποιοι είναι στο 5μελές?”. Τα παιδιά σήκωσαν στα χέρια τους. “Δε θα μιλήσει κανένας σας? Οι υπόλοιποι? Κανείς? Γιατί?…Δεν ξέρετε πως δεν έχω δικαίωμα να το κάνω αυτό? Οφείλετε να παρέμβετε! Και επίσης οφείλατε να το ξέρετε!". Προφανώς πρόκειται για πρωτοβουλία του συγκεκριμένου καθηγητή. Ελάχιστοι άνθρωποι (και μάλλον κανένα κράτος) δεν θα τολμούσε να καλλιεργήσει συστηματικά την κριτική ανυπακοή. Ή μήπως όχι?

Μάρκος Σελλής


8 σχόλια:

demon είπε...

Καλή δουλειά, καλό κείμενο.

Nέλλη Ψαρρού είπε...

Πολύ ενδιαφέρον άρθρο και προσέγγιση. Θα ήθελα να δω περισσότερα -αν υπάρχουν- για το θέμα της ανυπακοής και το πως αυτή χτίζεται, αν και νομίζω ότι υπάρχουν περισσότερα στοιχεία "υπέρ" της υπακοής.
Το θέμα της εκπαίδευσης στο χτίσιμο υπάκουων υπήκοων πιάνω στο βιβλίο που εχω γράψει τώρα και είναι υπό έκδοση, με τίτλο 12 Χρόνια Φυλακή. θεωρώ κι εγώ πως χτίζεται αυτή η συμπεριφορά, χωρίς όμως να μπορώ να σου πω πως δεν αναρωτιέμαι για το αν οι άνθρωποι θέλουν να έχουν έναν μπροστάρη ή αρχηγο εκ φύσεως - είναι ένα θέμα που δεν το έχω καταλήξει, αλλά αναμφισβήτητα η παιδεία και το μεγάλωμα (κουλτούρα) είναι καθοριστικά.

Σε σχέση με την ανθρώπινη φύση ένα μικρό παράδειγμα, που είναι απλοϊκό και καθημερινό και γι' αυτό θα το αναφέρω. Πριν από μερικά χρόνια συναντήθηκα με φίλους έξω από συναυλιακό χώρο και με σκοπό να μπουμε τσάμπα στη συναυλία - καλοκαίρι άλλωστε. Φτάνω εκεί και είναι όλη η παρέα, αλλά και πολύς κόσμος έξω από την πλαινή πόρτα που θέλει το ίδιο με εμάς. Καθώς φτάνω εγώ, και όντας ανυπόμονη, λέω δυνατά (προς την παρέα μου αλλά το άκουσαν όλοι): καλά, γιατί δεν κάνετε ντου; Αυτομάτως κάποιοι είπαν, ναι ρε, ντου, και επιτόπου ο κόσμος έσπασε την πόρτα και μπήκαμε όλοι μέσα.

Με αυτό το απλό παράδειγμα φυσικά δεν μπορούμε να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα, αλλά σίγουρα βλέπουμε πόσο σημαντική είναι η παρότρυνση και η γνώση ότι κάποιος/οι μας υποστηρίζουν σε αυτό που επιθυμούμε, καθώς και ότι έχουμε παρέα να το υλοποιήσουμε. Κοινωνικές αρετές δηλαδή, που μπορεί να χρησιμοποιηθούν και με συντηρητικό πρόσημο, ακριβώς επειδή θέλουν οι άνθρωποι να έχουν κι άλλους σε αυτό που κάνουν.

Αυτά για την ώρα. θα ήταν ενδιαφέρον να γράψεις και άλλα στοιχεία για τη συγκεκριμένη έρευνα.
Νέλλη

Robopsychologist είπε...

@Demon: Ευχαριστώ!

Ανώνυμος είπε...

Ωραίο άρθρο! Άποψή μου είναι πως θα πρέπει να βάζεις και links όταν αναφέρεσαι στις έρευνες π.χ. στο Hoffling, 1966 το οποίο ειναι Hoffling et al 1966
(http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Journal+of+Nervous+and+Mental+Disease%2C+143%2C+171-180)

Μη με παρεξηγείς, το μόνο που θέλω να πω ότι λείπει το evidence-based medicine. Ο απλός κόσμος πρέπει να μάθει να ζητάει τις αρχικές πηγές ώστε να σταματήσει ο κάθε επικύνδυνος τυχαίος να λέει του κεφαλιού του.
Ευχαριστώ για το άρθρο.

Robopsychologist είπε...

@Νέλλη Ψαρρού: Ευχαριστώ! Xαίρομαι που βρίσκεται νέο βιβλίο στα σκαριά. Το "ταξίδι στην Σαμοθράκη" ήταν πραγματικά εντυπωσιακό...

Αυτό που λέμε “φύση” του ανθρώπου έχει χρησιμοποιηθεί πολλές φορές για να δικαιολογήσει τη “φυσικότητα” της εκάστοτε κυρίαρχης ιδεολογίας. “Φύση” ήταν η ανωτερότητα των αρχόντων κάποτε – ενώ σήμερα η ενίσχυση του ανταγωνισμού μεταξύ των ατόμων είναι ότι πιο “φυσικό”. Στην πραγματικότητα, από πλευράς εξελικτικής βιολογίας, η συνεργασία και η συμβίωση δεν παίζουν μικρότερο ρόλο από τον ανταγωνισμό – μα εμείς εστιάζουμε σε ότι ταιριάζει περισσότερο με την επικρατούσα ιδεολογία. Μια καθηγήτρια εξελικτικής βιολογίας που έχει γράψει τολμηρά άρθρα σχετικά είναι η Joan Roughgarden από το Στάνφορντ.

Η δύναμη των κοινωνικών κατασκευών είναι πολύ μεγαλύτερη από ότι συνήθως φανταζόμαστε. Λόγου χάρη, σχετικά με την (επίκαιρη) έννοια της “βιολογικής φυλής”, έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον το ντοκιμαντέρ “Race: the power of an illusion”. Παρ' όλο που είχα διαβάσει ορισμένες σχετικές έρευνες, αιφνιδιάστηκα από τα συμπεράσματά των ερευνητών. Ίσως το ντοκιμαντέρ αυτό να είναι η καλύτερη εισαγωγή για το πόσο ισχυρές είναι οι κοινωνικές κατασκευές που φαίνεται αρχικά να “πατάνε” πάνω στην βιολογία.

Η χρήση της κοινωνικής ψυχολογίας για προπαγανδιστικούς λόγους είναι έντονη – αρκεί να αναφέρω πως ένα από τα πιο δημοφιλή ηλεκτρονικά παιχνίδια στις ΗΠΑ, δημιουργήθηκε στα πλαίσια εκστρατείας για την “αύξηση των εθελοντών που κατατάσσονται στο στρατό”. Η άλλη πλευρά του νομίσματος, είναι πως μπορεί να χρησιμοποιηθεί ακριβώς για τον “αντίθετο σκοπό”

Το άρθρο το εμπλουτίζω σιγά σιγά με περισσότερες λεπτομέρειες και αναφορές και θα επανέλθω!

Robopsychologist είπε...

@nikolaosparisis: Ευχαριστώ για το σχόλιο - εννοείται πως ιδέες/προτάσεις/παρατηρήσεις είναι ευπρόσδεκτες μετά χαράς. Η παραπομπή που συνοδεύεται με σύνδεσμο είναι καλή ιδέα και πράγματι μπορεί να την χρησιμοποιήσει ο αναγνώστης αμέσως, χωρίς να χρειαστεί να γκουγκλίσει για την συγκεκριμένη έρευνα!

Γελωτοποιός είπε...

Πολύ μου άρεσε το κείμενο αυτό, (καθώς και ολόκληρο το μπλογκ). Η ιστορία με το δάσκαλο στο τέλος το κάνει πιο... προσωπικό.

Robopsychologist είπε...

@Γελωτοποιός: Ευχαριστούμε! Το άρθρο σου για το κλασσικό πείραμα του Μίλγκραμ είναι επίσης πολύ ωραίο - είναι απαράδεκτο που τόσοι πολλοί παρέλειψαν την πηγή... Κρατάω την ευχή σου πως "Και ίσως εκείνο το 5% που αρνιέται να συμμετάσχει σε μια διαδικασία βασανισμού και εξευτελισμού να γίνει κάποτε 10% -γιατί όχι και 90%;"...