Φιλόσοφοι και γνωσιακοί επιστήμονες ως ειδικοί πατατολόγοι

Blackadder potato episode

Στην έναρξη της σειράς διαλέξεων με θέμα “ο νους στον κόσμο”, απόλαυσα την ρητορική δεινότητα του κ. Βιρβιδάκη, που ανέφερε μια εντυπωσιακή ποικιλία προσεγγίσεων στο θέμα της νόησης - από τον Χάιντεγκερ έως τον McDowell. Στο τέλος έγιναν ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις από τις παρευρισκόμενες/ους.

Υπήρξαν δύο ερωτήσεις που προκάλεσαν ιδιαίτερη αναστάτωση. Η μία ήταν του κ Πρωτόπαπα και η άλλη ήταν από έναν κύριο που ανέφερε μεταξύ άλλων το 2012 ως το τέλος του κόσμου. Θα ξεκινήσω από τον δεύτερο - πρόκειται για έναν άνθρωπο που κατά λάθος μπήκε στην συζήτηση (όπως μου είπε αργότερα). Σήκωσε το χέρι του και ξεκίνησε διστακτικά να διατυπώνει την απορία του. Από τα λεγόμενά του φάνηκε πως δεν είχε καμία σχέση με το αντικείμενο της εκδήλωσης. Του το επεσήμαναν με ευγένεια οι συντονιστές, ρωτώντας τον εάν σκοπεύει να ρωτήσει κάτι σχετικό με την συγκεκριμένη κουβέντα. Αυτός φάνηκε να σαστίζει και ψέλισε πως δεν έχει ακόμη πει την ερώτησή του - αναρωτήθηκε μεγαλόφωνα πως είναι δυνατόν να τον διακόπτουν πριν κάν ολοκληρώσει την ερώτησή του? Ορισμένοι καθηγητές από το κοινό έκαναν νόημα στους συντονιστές να μην τον αφήσουν να ρωτήσει. Και πράγματι του είπαν “όχι κύριε, δεν μπορείτε να ρωτήσετε κάτι που δεν έχει καμμία σχέση με την κουβέντα”. Αυτός άρχισε να υψώνει την φωνή του “μα δεν μπορώ να κάνω και γω μια ερώτηση? Τόση ώρα μιλάτε και σας άκουσα όλους με υπομονή!”. Άρχισε να περπατά προς την έξοδο ωρυόμενος: “έστω πως είμαι ένας ηλίθιος ή ένας τρελός! Αν δεν αφήνετε έναν ηλίθιο να μιλήσει για 3 λεπτά, τότε κάτι δεν πάει καθόλου μα καθόλου καλά εδω πέρα”. Βγήκε έξω ενώ αντιχούσε ακόμη οργισμένη η φωνή του. Μέσα επικράτησε αμηχανία - γρήγορα όμως συνεχίστηκαν οι ερωτήσεις και οι απαντήσεις των φιλοσόφων και των καθηγητών. 

Με τη λήξη της κουβέντας βγήκα έξω και τον βρήκα να περιμένει. Ήταν εμφανώς εκνευρισμένος. Τον πλησίασα και του εξήγησα πως η κουβέντα ήταν υπερβολικά εξειδικευμένη - ήταν σα να έχουν μαζευτεί 50 ειδικοί στην πατάτα, προκειμένου να οργανώσουν μια καλλιέργεια και ο καθένας διατυπώνει με ακρίβεια την άποψή του. Μέχρι να μιλήσουν όλοι θα χρειαστούν σίγουρα κάμποσες ώρες - οπότε εάν εγώ (που δεν γνωρίζω και πολλά σχετικά με τις πατάτες) θελήσω να μιλήσω για κάτι σημαντικό (ίσως πιο σημαντικό κι από τις πατάτες), τότε πιθανότατα να μη με αφήσουν. Δεν μπορώ να τους κατηγορήσω για αυτό. Άλλωστε οι περισσότεροι καθηγητές μιλούν τον περισσότερο καιρό με άλλους καθηγητές και ίσως να έχουν ξεχάσει πως να εξηγούν κάτι σε κάποιον που δεν γνωρίζει ήδη κάποια πράγματα. Φάνηκε να μαλακώνει ο άνθρωπος. Μου λέει “τότε γιατί έχουν βάλει στο ίντερνετ την κουβέντα - εγώ από κει το βρήκα και ήρθα” - τότε ήταν που συνειδητοποιήσαμε και οι δυο πως είχε έρθει σε λάθος συζήτηση, μιας και γινόταν μια ακόμη εκδήλωση σε άλλη αίθουσα εκεί κοντά. “Ω γαμώτο” αναφώνησε και αποχώρησε γρήγορα και αθόρυβα όπως ακριβώς εμφανίστηκε.

Για λόγους αποφυγής παρεξηγήσεων, να προσθέσω πως οι πατάτες δεν αποτελούν υποτιμητική παρομοίωση ως αντικείμενο ενασχόλησης - πρόκειται για ένα χρησιμότατο και θρεπτικό καρπό - μάλιστα στα μέσα του 19ου αιώνα, η εκτεταμένη καταστροφή της σοδειάς στην βόρεια ευρώπη από περονόσπορο, είχε οδηγήσει εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους στον θάνατο από ασιτία ή στην μετανάστευση.

Αρκετά όμως με τις πατάτες. Όπως προαναφέρθηκε, υπήρξε και άλλη μια ερώτηση που προκάλεσε αναστάτωση. Αν θυμάμαι σωστά, το περιεχόμενό της ήταν περίπου το εξής: Η φύση της ζωής υπήρξε (και είναι ακόμη) ένα σημαντικό φιλοσοφικό πρόβλημα. Η επιστημονική έρευνα φαίνεται να έχει προσφέρει σημαντικά στοιχεία που βεβαίως δεν έλυσαν το πρόβλημα, ωστόσο βοήθησε στο να επανατεθεί με νέους όρους. Δεν θα μπορούσε με παρόμοιο τρόπο η επιστημονική έρευνα που σχετίζεται με την νόηση, να προσφέρει ενδιαφέρουσες αναδιατυπώσεις και διασαφηνήσεις στα σχετικά φιλοσοφικά προβλήματα?

Εμβρόντητος παρακολούθησα την αμηχανία και την αναστάτωση των καθηγητών φιλοσοφίας που ακολούθησε. Ακούστηκαν σχόλια και παρεμβάσεις σχετικά με “αιώνια φιλοσοφικά προβλήματα που δεν είναι δυνατό να απαντηθούν - και δεν πρόκειται να απαντηθούν ποτέ” αλλά και θρησκευτικής απόχρωσης αντιρρήσεις. Η αλήθεια είναι πως η προοπτική αποκαθήλωσης της ανθρώπινης νόησης από τον οντολογικά ξέχωρο θρόνο (που ο ίδιος ο άνθρωπος έχει θέσει τον εαυτό του), μπορεί να είναι συνταρακτική. Όμως αυτό σε καμία περίπτωση δεν υποννοεί το τέλος της φιλοσοφικής αναζήτησης, το πέρασμα της σκυτάλης στην επιστήμη ως αυτή να είναι η αποκλειστικώς αρμόδια για να ασχοληθεί με το θέμα. Αντιθέτως, νέα προβλήματα έρχονται στην επιφάνεια, κάθε απάντηση ευθύς αμέσως δημιουργεί νέα ερωτήματα - το τσεκούρι της επιστήμης πάντοτε έτσι συνδιαλέγεται με την Λερναία Ύδρα της πραγματικότητας.

Θα γίνω πιο συγκεκριμένος με ένα παράδειγμα. Η επιστημονική έρευνα οδήγησε στην ανακάλυψη επιπλέον αισθήσεων (πέραν των πέντε που περιγράφει ο Αριστοτέλης), μια εκ των οποίων δεν φαίνεται να χαρακτηρίζεται από αυτό που ονομάζουμε υποκειμενική αίσθηση (qualia). Αναμφίβολα πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα πληροφορία με φιλοσοφικές προεκτάσεις (τα νέα κεφάλια της Ύδρας που προανέφερα). Ενώ εκ πρώτης όψεως φαίνεται πως η επιστήμη αποπειράται να σβήσει την φωτιά της φιλοσοφικής αναζήτησης συγκεκριμενοποιώντας και ποσοτικοποιώντας ακόμη και αυτές τις τόσο υποκειμενικές ανθρώπινες αισθήσεις, αυτή αναζοπυρώνεται ξανά με ένταση. Τον πλούτο της εισερχόμενης πληροφορίας σπεύδουν να εκμεταλευτούν πλήθος νέων φιλοσόφων, όπως λόγου χάρη ο Brian Keeley που εξευρενά τις αισθήσεις πατώντας πάνω στα πρόσφατα πλούσια ερευνητικά συμπεράσματα, ο Thomas Metzinger με τις ριζοσπαστικές υποθέσεις του για το υποκείμενο, ο Antti Revonsuo με "βιολογικό ρεαλισμό" που επικεντρώνεται στην φαινομενολογία ως βασικό χαρακτηριστικό της νόησης.

Ορισμένοι φιλόσοφοι, όπως ο Jesse Prinz, έχουν φτάσει στο σημείο να χαρακτηρίσουν την επίδραση της γνωσιακής επιστήμης (ή πιο σωστά των επιστημών που διερευνούν τη φύση της νόησης), ως την γέννεση μιας νέας φιλοσοφικής επανάστασης, αντίστοιχης με την λεγόμενη “γλωσσική στροφή” που σηματοδότησε την γέννεση της αναλυτικής φιλοσοφίας. Ακόμη κι αν πρόκειται για υπερβολή, σίγουρα το μαύρο κουτί που αναφέρεται ως “υποκείμενο”, έχει αρχίσει να αποκαλύπτει το βάθος και την πολυπλοκότητά του, αιφνιδιάζοντάς μας όπως μόνο η πραγματικότητα μπορεί, σχεδόν αναγκάζοντάς μας να στοχαστούμε εκ νέου πάνω σε αρχαία προβλήματα.

Μάρκος Σελλής